Werner Emil Jan Henryk (1835-1898)

Kolejną postacią w ramach cyklu "Persona grata", którą regionalistka Danuta Jonak bierze na swój warsztat jest Emil Werner - pastor z Czarnegolasu. Poczytajcie ciekawą historię jego życia oraz to jak bardzo wżył się w lokalną społeczność. 

Werner Emil Jan Henryk (1835-08-14 Gniezno, zam. Czarnylas, Wołczyn – 1898-03-08 Wołczyn m.śm., Czarnylas m.poch.)

Fot. Danuta Jonak

Groby Emila Jana Henryka (1835 – 1898) i Johanny Werner, po lewej stronie grób ich dzieci, w głębi za dziecięcym grobem

kamień z wyrytym na nim napisem “phil. Werner Stephan *1869-10-01 †1936-03-18” na cmentarzu ewangelickim (ewangelicko-luterańskim) w  Czarnymlesie,  na Burdasie przy drodze leśnej Czarnylas Burdas – Antonin.

 

Na pomnikach Johanny i Emila Wernerów brak tablic informujących  o ich tam pochówku, nie ma źródeł kiedy zostały zniszczone, może w czasie 2. wojny światowej.

Emil Jan Henryk Werner urodził się 14 sierpnia 1835 r. w Gnieźnie. Ojciec jego był redaktorem i kaznodzieją popołudniowym. W 1854 r. ukończył gimnazjum i wstąpił na uniwersytet w Gryfii studiować matematykę. Był on wtedy pod wpływem sędziwego profesora Grunerta, który na wykładzie rozważając różne problemy matematyczne, stwierdził, że „ Panowie tu kończą się wszelkie dowodzenia tu musimy wierzyć”. Na młodym i wrażliwym Emilu słowa te zrobiły piorunujące wrażenie „Wierzyć? i ja chcę wierzyć, a wiarę moją oprzeć na fundamencie Pisma Świętego” i dn. 26 kwietnia 1856 r. przeszedł młody student na fakultet teologiczny. 

Studiował w Hali a wiedzę czerpał od znakomitych teologów: Fryderyka Augusta Tholuka, Ahlfelda i Bogackiego wyznania ewangelicko-augsburskiego. Po szybkim przebyciu kursu nauk teologicznych już w 1858 r. został nauczycielem domowym w Prusach Wschodnich. 

Mapa z 1803 roku Gilly_Spezialkarte_von_Suedpreussen_150k_BCUL_06_B3, źródło: http://igrek.amzp.pl

W I poł. XIX w. w Czarnymlesie (Schwarzwald) mieszkało 800 ewangelików i ponad 200 katolików; część z nich była potomkami tutejszych mieszkańców, którzy przeszli na protestantyzm w okresie reformacji; część była potomkami przybyszów ze Śląska, którzy schronili się tu przed prześladowaniami ze strony katolickich władców podczas wojny trzydziestoletniej (1618-1648) a część mieszkańców była potomkami Czechów wyznania ewangelickiego, którzy uciekli przed prześladowaniami z katolickich Czech pod panowaniem Habsburgów. Mieszkający w Czarnymlesie Polacy wyznania ewangelickiego zostali wraz z innymi mieszkańcami okolicznych miejscowości (należącymi do Radziwiłłów) tj. pustkowia Zawidzy, Laski i Spalony a także z sąsiedniej Szklarki Przygodzkiej, włączeni w 1776 r. przez Michała Hieronima Radziwiłła do parafii ewangelickiej w Ostrowie. W 1791 lub 1796 (różne daty w źródłach) mieszkańcy przy wsparciu książęcego Komisarza Bajera, wybudowali przy istniejącej szkole kaplicę: nabożeństwa w kaplicy były odprawiane cztery razy w roku przez pastorów Radyńskiego, Königka i Rosmanna. Wybudowany w 1791 r. dom modlitwy (było w tym czasie 902 ewangelików i 188 katolików) wsparli: król pruski Fryderyk Wilhelm IV, który przekazał na ten cel 4500 marek oraz właściciele dóbr przygodzickich, książęta Radziwiłłowie. 

Polityką niemieckich duchownych protestanckich było ograniczanie języka polskiego i po 1848 r. planowali utworzyć wiele samodzielnych parafii ewangelickich w Wielkopolsce m.in. w Czarnymlesie. Organizacją wspierającą działalność parafii w Czarnymlesie była organizacja GAV(Gustav -Adolf – Verein). Na zjeździe gmin w Lipsku przyznano 5055 talarów dotacji na gminę Czarnylas. 

Od 1852 r. zbierano fundusze na budowę kościoła ewangelickiego w Czarnymlesie, Stowarzyszenie im. Gustawa Adolfa wsparło inicjatywę budowy a pastorowie: Haake i Remus odprawiali osiem mszy w roku. Początkowo jak wspomina Besser mieścił się on w stodole. Od parafii w Ostrowie w 1856 r. odłączył się zbór w Czarnymlesie, mający od 1791 r. własny dom modlitwy i dnia 19 grudnia 1856 r. utworzono samodzielną czarnoleską parafię, na utrzymanie, której łożył król Fryderyk Wilhelm IV. W 1856 r. zakupiono grunt i w 1860 r. rozpoczęto budowę kościoła. Pomimo pożaru, który pochłonął wyposażenie kościoła i dzięki różnym ofiarodawcom i sponsorom ukończono budowę kościoła ewangelickiego z rudy darniowej w 1862 r. dla 1600 osób w gminie Czarnylas (wobec 1900 katolików). W dn. 25 września 1862 r. dokonano jego poświęcenia. W tym czasie pastorem w Czarnymlesie był Karl Traugott Remus. Proboszczami parafii w Czarnymlesie byli: Traugott Ferdynand Eckardt, Johann Heinrich Emil Werner, Reinhold Mäker, Carl Emil Benjamin Hoffmeister, Paul Klause. W 1863 r. w Czarnymlesie odbyła się konferencja na temat czasopism ewangelickich. 

W 1864 r. Emil Werner został wikariuszem w Ostrzeszowie z obowiązkiem mówienia kazań do tamtejszych Polaków. Pracował w tym zborze trzy lata przy boku sędziwego i schorowanego pastora Ronstoka. Z zaparciem poświęcał się tam pracy, często z narażeniem zdrowia i życia. W 1866 r. wybuchła cholera, wielu ludzi umierało a bliźni obawiali się udzielić pomocy i ratunku chorym. Zapanowała wielka trwoga, człowiek omijał człowieka, ludzie umierali od zarazy. Tylko dwoje ludzi w całym Ostrzeszowie, lekarz Z… polak szedł z posługą i młody pastor Werner dniami i nocami słowem Bożym i komunią świętą nauczał, pocieszał, wzmacniał i błogosławił chorych umierających, często aż do omdlenia. 

W 1867 r. Emil Werner został samodzielnym pastorem w Czarnymlesie i czekała go tu znowu odpowiedzialna praca. W wiosce napotkał Emil rozluźnienie obyczajów, swary i waśnie zakończone czasem pijatyką lub procesem i były one na porządku dziennym. Miejscowy nauczyciel zamiast pilnować swoich obowiązków i powołania żył z całym zborem skonfliktowany i w procesach. Ks. Emil Werner, jako świetny mówca stanął do walki z pijaństwem i obojętnością wyznaniową. Czarnoleski lud z gruntu pobożny garnął się słuchać pokrzepiających słów Wernera w kościele unijnym. Werner potrafił nawrócić, obudzić, poruszyć i przywrócić do życia czarnoleski lud. Praca Wernera przyniosła owoce w postaci pogłębienia się wiary u ludzi i wzrosło umiłowanie do kościoła ewangelicko-augsburskiego. 

Pastor Emil Werner dn. 25 stycznia 1874 r. wystąpił z kościoła unijnego i przeszedł do kościoła ewangelicko-augsburskiego, luterańskiego ze 1114 osobami tworząc gminę staro luterańską. Wielka wieś Czarnylas została ośrodkiem zboru. Przyłączenia do tego wyznania dokonali: dr Kellner i sędziwy dr Besser, znakomity uczony niemiecki. Były dwa zbory i kościoły obok siebie. Pastorami ewangelicko-unijnymi wtedy w Czarnymlesie byli Reinhold Maeker (1874-1880) i Carl Hoffmeister. 

W czarnoleskiej parafii ewangelickiej pastorem był ks. Piotr Wilhelm Angerstein. W dn. 11 maja 1875 r. w czasie wizyty w Czarnymlesie, za działalności Angersteina, ks. Kacper Mikulski (1840-1935 [wcześniej oboje zaprzyjaźnili się w krakowskim zborze ewangelicko-augsburskim], zdecydował się opuścić kościół rzymskokatolicki i przyjąć wiarę luterańską. Kacper Mikulski był późniejszym pastorem łomżyńskim i przyjacielem marszałka Józefa Piłsudskiego. 

W 1882 r. po wizytacji szkół polsko-ewangelickich, szkołę m.in., w Czarnymlesie uznano za szkołę polską a w 1887 r. pastor Hoffmeister z Czarnegolasu informował rejencję (pruska i niemiecka jednostka administracyjna) w Poznaniu o możliwości germanizowania ewangelików polskich. Zakładanie ochronek było środkiem germanizacji polskich ewangelików m.in. w Czarnymlesie. W 1905 r. Czarnylas miał 1188 Polaków ewangelików. 

Ze względu na konflikt staroluteran i ewangelików w Czarnymlesie w 1884 r. została przeprowadzona generalna wizytacja kościelna. Wizytacje przeprowadzał dr Besser, który tak umiłował czarnoleski lud, że nauczył się języka polskiego by móc wygłaszać kazania wizytacyjne dla ludu w dźwięcznej mowie polskiej. Kazania Bessera były drukowane przez ks. pastora Angersteina w „Głosach kościelnych…” w 1886 r. Besser mówił na kazaniu, że unijny kościół powstał w stodole„... Pańskiéj, przypominającéj nam żłób Jezusowy...”. Pastor Werner miał swój majątek i z niego pobudował plebanię oraz wspierał ubogich parafian. Zbór w Czarnymlesie należał do najuboższych zborów ewangelickich w Prusach. W l. 1889-1900 z fundacji pastora Wernera powstał nowy kościół ewangelicki czynny do dziś, jako parafia ewangelicko-augsburska należąca do parafii ewangelicko-augsburskiej w Kępnie. 

W 1898 r. przy kościele unijnym pozostawało 1534 wiernych. 

Mapa z początku XX wieku. Źródło: http://igrek.amzp.pl

W 1926 r. w Czarnymlesie został wybudowany kościół rzymskokatolicki, którym zarządzał Wojciech Liberski, były kapelan u antonińskich Radziwiłłów. 

Emil Werner był przez 30 lat samodzielnym pastorem zboru luterańskiego w Czarnymlesie od 1867 r. do 1897 r. W czasie swojej posługi słowo Boże mówił również poza zborem w Czarnymlesie. W czasie jednej z wizyt w 1881 r. u chorego swojego sąsiada, ks. Kellnera, pastora zboru Świerczowskiego i Wołczyńskiego, również gorliwego i kochającego Polaków duszpasterza, powiedział do niego „ Czuję przybliżający się koniec mego życia… Przyjacielu bądź moim następcą”. Emil dał przyjacielowi na łożu śmierci przyrzeczenie, że się będzie opiekował „owieczkami polskiej narodowości”. Przyrzeczenie to wykonał już w następnym roku, przeniósł się do Wołczyna [niem. Konstadt], ale Czarnegolasu nie opuszczał nigdy, dojeżdżał z Wołczyna regularnie na nabożeństwa. Emil Werner był na wskroś człowiekiem kulturalnym, był sumiennym pasterzem, dbał o zbawienie dusz opiece jego powierzonych, opowiadał Słowo Boże po polsku, aby go lud mógł zrozumieć, nie niem­czył, gdyż miał to przeświadczenie, że ludność wielkopolska ma historycznie przyrodzone prawo do utrzymania swej właściwości i języka. Czarnylas pozostał do śmierci Emila ulubionym miejscem jego pobytu, tutaj głosił słowo Boże, nauczał, wychowywał i wychowywał całe pokolenie zacnych obywateli i gorliwych wyznawców nauk Chrystusa. Emil był wiernym parafianom z Czarnegolasu. Tutaj przyjeżdżał odpoczywać i pogawędzić z ukochanymi Polakami, nazywał się „papieżem Czarnegolasu". W marcu 1898 r. wrócił do domu w Wołczynie, gdzie zamieszkał po opuszczeniu Czarnegolasu, znużony po 5 godzinnej lekcji konfirmacyjnej skarżąc się na ból w okolicach serca a wieczorem rzekł: „ Jest mi lepiej, czuję się jak w niebie.” Były to jego ostatnie słowa, zmarł 8 marca 1898 r. w 63 roku życia, po 34 letniej pracy duszpasterskiej. Został pochowany na cmentarzu ewangelickim w Czarnymlesie (przy drodze leśnej w kierunku Antonina na Burdasie), który sam założył i zadrzewił. Spoczął on obok swoich ukochanych dzieci, żegnany był przez 91-letniego ojca pastora – emeryta, żonę i dwóch synów: Benjamina Friedricha Gottholda Wernera (1865?1868-08-12 - 1954) i młodszego syna Stephana Wernera (1869-10-01 – 1936-03-18). W kościele w Wołczynie zmarłego Emila Wernera żegnali: starcy, dzieci, kobiety, panowie, ksiądz katolicki, czterej superintendenci, koledzy bliżsi i dalsi, mieszkańcy sąsiednich parafii. Nad trumną przemawiali w Wołczynie pastorowie: Grove, Rohnert, superintendent Fengler, Nagel, Kleinwächter. Ostatnie słowo pożegnalne nad grobem Emila Wernera w Czarnymlesie wypo­wiedział jego syn Gothold Werner. W rzewnej mowie, Gothold wzywał „ukochanych“ Polaków do wytrwania w wierze, do gorącej miłości Jezusa i drogiego kościoła ewangelickiego. 

Gotthold Werner ur. w 1865 lub 1868 (dwa źródła różnie wskazują) w Czarnymlesie, uczęszczał do Królewskiego Katolickiego Gimnazjum w Ostrowie i w 1888 r. zdał maturę. Gotthold po śmierci ojca Emila Wernera został jego następcą, pastorem w Czarnymlesie. Gotthold Werner wraz z córką wspomagał Komitet Pomocy Inwalidom Polskim na Województwo Poznańskie i w 1922 r. złożyli oni ofiarę na ten cel w kwocie 1000 marek. Gotthold Werner, będąc pastorem w Czarnymlesie, otrzymał propozycję kandydowania do Sejmu w 1922 r., lecz tej propozycji nie przyjął. 

Absolwentem Królewskiego Katolickiego Gimnazjum w Ostrowie, po zdaniu matury w 1887 r. został także drugi syn Emila, Stephan Werner ur. 1 października 1869 r. w Czarnymlesie. Po maturze studiował chemię w Greifswaldzie (Gryfia) a będąc doktorem chemii został asystentem u agrochemika prof. Delbrücka Maxa Emila Juliusa (1850-1919) w Berlinie. Stephan Werner zmarł 18 marca 1936 r. i został pochowany w Czarnymlesie na cmentarzu ewangelickim na Burdasie, obok: ojca, matki i rodzeństwa zmarłego w dzieciństwie.

Fot. Danuta Jonak

Na kamieniu wyryte nazwisko Stephana Wernera i lata życia.

„…Emil na Burdasie z żoną Johanną i dziećmi pochowany,

        Obok syn Stephan berliński doktor filozofii zapomniany,

                                                    Wśród wysokich drzew leżą bezimienni, 

                                                    Bliżej nikomu w ogóle nieznani.

                                                    Emil tak lud czarnoleski umiłował,

                                                    Że kazania polskie im ofiarował….”

                                                    Fragment z wiersza „Qltura 21- rozmyślania (takie nocne)”   

z tomiku wierszy „ Smutni panowie…: Wiersze…” / Danuta Jonak. Lewków 2020

Na pocz. XX wieku Czarnylas posiadał dwa kościoły ewangelickie: starozakonny i luterański oraz dom modlitwy metodystów przybyłych w 1925 r. z Ameryki. Obok ewangelików, katolików i metodystów w Czarnymlesie mieszkali również mormoni, baptyści i Żydzi. W 1923 r. parafia w Czarnymlesie dysponowała dwiema stacjami kaznodziejskimi w Granowcu i Dębnicy; w 1929 r. parafia Czarnylas podporządkowana została gminie staro luterańskiej w Lesznie. 

Historia zboru staro luterańskiego w Czarnymlesie kończy się wraz z końcem 2. wojny światowej, kiedy to polscy ewangelicy – często prześladowani, jako Niemcy – opuścili tereny Wielkopolski. Po 2. wojnie światowej opuszczony pierwszy kościół ewangelicki, pobudowany z rudy darniowej, został 11 września 1945 r. przekazany parafii rzymskokatolickiej.

Źródło: https://polska-org.pl/                                                    

Źródło: https://polska-org.pl/                                                      

Kościół ewangelicko-augsburski w Czarnymlesie, dawniej i dziś.

W kościele ewangelicko-augsburskim w Czarnymlesie znajdowały się kiedyś tablice, z imionami i nazwiskami, datami i miejscami śmierci osób, które zginęły na różnych frontach w czasie 1. wojny światowej w l. 1914-1918.

http://www.denkmalprojekt.org/index.htm

Zginęli w l. 1914-1916				Zginęli w l. 1917-1918
Nazwisko	Imię	Data śmierci	Miejsce śmierci	Nazwisko	Imię	Data śmierci	Miejsce śmierci
1.                             Becker	Erich	27.01.16	Francja	1.                              Bertram	Walter	24.09.18	Francja
2.                             BóL	Wilhelm	17.07.15	Francja	2.                              BóL	Karl	13.06.18	Francja
3.                             Breuer	Paul	06.03.16	Francja	3.                              Breuer	Fritz	27.09.18	Francja
4.                             Broda	Paul	07.06.15	Rosja	4.                              Funda	Fritz	29.08.18	Francja
5.                             David	Thomas	07.11.14	Prusy Wschodnie	5.                              Funda	Karl	15.10.18	Francja
6.                             Drygalla	Paul	18.12.16	Francja	6.                              Gajewski	Karl	03.05.17	Francja
7.                             Fidelak	Karl	25.06.16	Rosja	7.                              Hodek	Johann	02.05.18	Francja
8.                             Funda	Wilhelm	26.07.16	Francja	8.                              Kleiber	August	24.04.18	Flandern
9.                             Gola	Paul	17.09.15	Rosja	9.                              Krismanski	Karl	06.06.17	Francja
10.                          Golinski	August	15.09.14	Francja	10.                           Mikolajczyk	Martin	07.12.17	Francja
11.                          Gottschling	Johann	07.12.14	Galicja	11.                           Mosch	Adolf	21.03.18	Francja
12.                          Lachmann	Baltazar	18.08.14	Belgia	12.                           Mosch	Albert	23.10.17	Francja
13.                          Leja	Johann	22.08.14	Francja	13.                           Nowak	Adolf	08.02.18	Niemcy-Saksonia Dolna
14.                          Nabor	Johann	21.11.14	Rosja	14.                           Pacyna	August	26.09.17	Francja
15.                          Pustal	Adolf	28.10.16	Francja	15.                           Siuk	Johann	11.04.17	Francja
16.                          Richter	Gustav	03.10.15	Francja	16.                           Szyszka	Karl	10.08.17	Belgia-Flandria
17.                          Rospenk	Fritz	27.03.15	Litwa	17.                           Vetterkind	Alfred	18.08.18	Francja
18.                          Sattler	Michael	09.03.15	Francja	18.                           Vetterkind	Friedrich	16.04.17	Francja
19.                          Szyszka	Karl	15.12.16	Niemcy - Brandenburg	19.                           Werner	Albert	12.01.18	Włochy
20.                          Vetterkind	Paul	25.11.14	Rosja
21.                          Winkler	Broda	15.05.15	Rosja

 

Literatura:

1. A.S. Ks. Emil Werner, pastor Wołczyński na Ślązku Pruskim / A.S. W: Zwiastun Ewangeliczny.

1900, nr 8, s. 237-241.

2. BESSER Wilhelm Fryderyk. Kazania wizytacyjne / ks. Wilhelm Fryderyk Besser. W: Głosy

Kościelne w sprawie Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego. 1886, nr 14 s. 108-111. W: Głosy

Kościelne w sprawie Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego. 1886, nr 15 s. [113]-114. W: Głosy

Kościelne w sprawie Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego. 1886, nr 16 s. 123-124

3. EWANGELIK z wyboru, pastor z powołania [online]. [dostęp 24.03.2016]. Dostępny w Internecie:

http://www.luteranie.konfesyjni.pl/index.php/kosciol/historia/189-ewangelik-z-wyboru-pastor-z-powolania .

4. GMINA Przygodzice / red. Edmund Radziszewski, Grzegorz Zwoliński, teksty Edmund

Radziszewski, oprac. Urząd Gminy Przygodzice ; Studio PLAN. – [Wrocław] : Studio PLAN, 2008. – 48 s. : fot., mapy kolor. ; 21x22 cm

5. KIEC Olgierd. Protestantyzm w Poznańskiem 1815-1918 / Polska Akademia Nauk. Instytut

Historii im. Tadeusza Manteuffla. - Warszawa : "Semper", cop., 2001. - 434 s. : il., nuty ; 25 cm. - Bibliogr. – Indeks.

6. KIEREMKAMPT Wacław. Początki parafii w Czarnymlesie / Wacław Kieremkampt. W: Przyg.

Wieści Gminne. 2012, nr 1(68), s. 8-12 ; il.

7. KIEREMKAMPT Wacław. Pierwszy kościół ewangelicki w Czarnymlesie / Wacław Kieremkampt.

W: Przyg. Wieści Gminne. 2013, nr 2(73), s. 13-16 : il.

8. KOTULA Karol. Polski lud ewangelicki w południowo-wschodniej części województwa

Poznańskiego / Karol Kotula. - Warszawa : Związek Polski Towarzystw i Zborów Ewangelickich w Polsce, 1929. - 93 s. ; 17 cm

9. NA cele Komitetu Pomocy Inwalidom Polskim na Województwo Poznańskie złożyli ofiary / [p. Hęćka inspektor szkolny]. W: Orędownik Ostrowski. 1922, nr 13, s. [2]

10. NAUCZYCIELE i wychowankowie gimnazjum ostrowskiego w okresie zaborów 1845-1918/1919

/ zesp. red.: Krystian Niełacny, Edward Szperzyński, Jarosław Biernaczyk. - Ostrów Wielkopolski: Komitet Organizacyjny Obchodów 600-lecia Ostrowa Wielkopolskiego, Stowarzyszenie Wychowanków "Alma Mater Ostroviensis", 2003. – 277 s. : fot., portr. ; 30 cm.- (Księga Pamięci "Non omnis moriar"; nr 10).

11. NIEŁACNA Jadwiga, NIEŁACNY Krystian. Ostrowska księga pamięci. Cz. 2, Gminy Nowe

Skalmierzyce, Odolanów, Ostrów Wielkopolski, Przygodzice, Raszków, Sieroszewice, Sośnie / oprac. Jadwiga Niełacna, Krystian Niełacny. - Ostrów Wielkopolski : Stowarzyszenie Pomoc Społeczności Lokalnej "Prometeusz" : [Wydawnictwo Alpa], 2015. - 432 s. : il. (gł. kolor.) ; 30 cm. - Bibliogr. s. 431-432. - ISBN 978-83940776-4-8.

12. OLEJNICZAK Marek. Parafia staroluterańska w Czarnymlesie / Marek Olejniczak. W: Na poł.

Wielkop. 2008, jesień [nr] 7, s. 3, 13 : fot.

13. OLEJNICZAK Marek. Powiat ostrowski : przewodnik / Marek Olejniczak. - Ostrów Wielkopolski :

Zarząd Oddziału PTTK : Zakład Wydawniczo-Drukarski "Poligrafia ZWD", 2007. - 293, [1] s., [24] s. tabl. kolor. : il.; 21 cm. – [Bibliogr.] s. 289-291. - Indeks.

14. PIETRALCZYK Kazimierz. Nazewnictwo ulic w Czarnymlesie / Kazimierz Pietralczyk. W:

Przyg. Wieści Gminne. 2014, nr 3(78), s. 12-13 : mapa.

15. PRZYJACIEL marszałka Józefa Piłsudskiego pastor Kacper Mikulski (1840-1935). [online].

[dostęp 24.03.2016]. Dostępny w Internecie: http://historialomzy.pl/przyjaciel-marszalka-jozefa-pilsudskiego-pastor-kacper-mikulski-1840-1935/ .

16. WIŚNIEWSKI Arkadiusz. Świątynie protestanckie z XIX wieku / (AW) ; fot. Jerzy Pawłowski,

Marek Tuszyński, Arkadiusz Wiśniewski, Michał Wiśniewski. W: Na połudn. Wielkop. 2011, Wiosna s. 12-13 : fot.


oprac. Danuta Jonak